Het programma Zondag met Lubach besteedde er afgelopen weekend aandacht aan, de Raad voor de Rechtspraak is ontevreden, en ook PerspectieF heeft zich meerdere keren kritisch uitgelaten over deze wet. Zo wist Anthonie Drenth, denktank lid veiligheid voor PerspectieF, in april 2016 al een motie aangenomen te krijgen op het ChristenUnie congres waarin werd uitgesproken dat de bescherming van burgerlijke vrijheden (zoals privacy) beter moeten worden beschermd. In het Nederlands Dagblad verscheen uit onze hand een opinieartikel, en Jarin van der Zande zat bij Family7 om uitleg te geven over de zwakke punten in deze wet.

Maar wat staat er nu precies in deze 66 pagina’s tellende wet? Wat zijn de belangrijkste voor- en tegenargumenten? Moeten we voor de petitie voor het raadgevend referendum stemmen, en wat heeft de ChristenUnie gedaan met de kritiek van PerspectieF? Wij zochten het voor je uit met deze Q&A!

Door: Anthonie Drenth en Jarin van der Zande

Waar gaat die nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten eigenlijk over?
De Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (voorts Wiv) gaat over wat de inlichtingen- en veiligheidsdiensten – dat zijn de Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Militaire Inlichtingen en Veiligheidsdienst (MIVD) – wel en niet mogen doen. De AIVD en de MIVD zijn ervoor om de nationale veiligheid te beschermen en te versterken. Dat doen ze door veiligheidsonderzoeken en risicoanalyses uit te voeren in zowel binnen- als buitenland. De Wiv bepaalt bijvoorbeeld welke taken de AIVD en MIVD hebben, welke bevoegdheden zij mogen inzetten om die taken te vervullen en hoe deze bevoegdheden gecontroleerd en getoetst worden op fundamentele rechtscriteria zoals proportionaliteit en doelmatigheid. Je zult misschien wel denken; maar die diensten bestaan toch al langer? Dat klopt, de AIVD en MIVD bestaan al sinds 2002 in hun huidige vorm (voorheen heette de AIVD de BVD en de MIVD de MID) en ook de huidige Wiv stamt uit die tijd. Deze oude wet komt dus grof gezegd uit het pré-social media tijdperk. In deze verouderde wet mochten de inlichtingendiensten alleen communicatie aftappen via de ether (satelliet) en niet via de kabel (glasvezel). De inlichtingen en veiligheidsdiensten moeten mee met de digitale ontwikkelingen om dat op een goede manier te kunnen blijven doen. Omdat communicatie en online transacties voornamelijk via de kabel gaan, is de nieuwe Wiv hard nodig om bijvoorbeeld terroristen voortijdig op het spoor te komen. Daarnaast zijn de mogelijkheden om data (zoals persoonsgegevens, financieel gedrag, mailverkeer) te analyseren op verdachte omstandigheden toegenomen doormiddel van slimme software. De inlichtingendiensten mogen die software nu nog niet gebruiken, maar met de nieuwe Wiv wel. Zo kunnen ze mogelijk in de toekomst een hele buurt of wijk analyseren om te kijken of daar terroristen actief zijn. Onderzoeksopdrachtgerichte interceptie wordt dat in de nieuwe Wiv genoemd (art. 48). Afgelopen februari werd de nieuwe Wiv in de Tweede Kamer aangenomen en afgelopen augustus kwam de Wiv ook door de Eerste Kamer. Hier kun je zien hoe politieke partijen daarover in beide Kamers gestemd hebben. Vanaf januari 2018 treedt de nieuwe Wiv in werking. Je kunt de wet in zijn geheel vinden in het Staatsblad door hier te klikken.

Wie hebben dit raadgevende referendum aangevraagd en waarom?
Het raadgevende referendum is een initiatief van drie Amsterdamse studenten. Onder het collectief 'Sleepwet.nl' zijn zij afgelopen september begonnen met het verzamelen van handtekeningen in een poging om een raadgevend referendum over de Wiv te organiseren. Daar zijn maar liefst 300.000 handtekeningen voor nodig. Maar waarom willen deze studenten – en met hen mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty International en Bits of Freedom dit raadgevende referendum precies? Wie kan er nu op tegen zijn dat terroristen beter kunnen worden aangepakt? We benoemen hier de drie belangrijkste issues die de studenten en de mensenrechtenorganisaties aandragen. 

Sleepnetbevoegdheid
De crux zit hem in de ‘onderzoeksopdrachtgerichte interceptie’ uit artikel 48 van de Wiv. Zij vrezen voor een ‘sleepnet’ waarbij de gegevens van onschuldige burgers meenomen worden in de zoektocht naar bijvoorbeeld terroristen. Dit maakt dat de privacy van burgers onder druk komt te staan, want zonder dat je iets hebt gedaan kan je toch in het verdachtenbankje terechtkomen en kunnen de inlichtingendiensten zien met wie je bijvoorbeeld e-mailt of belt. Daarbij is het risico op profileren van groepen mensen groot. Dit kan ervoor zorgen dat burgers het idee hebben continu in de gaten gehouden te worden, wat er weer voor zorgt dat zij zich anders gaan gedragen. Er staat daarmee meer op het spel dan alleen de privacy; ook de onschuldpresumptie (onschuldig tenzij het tegendeel bewezen wordt) en het gelijkheidsbeginsel (gelijke gevallen gelijk behandelen) komt met de sleepnetbevoegdheid onder druk te staan.

Ineffectiviteit sleepnetbevoegdheid
Een ander belangrijk punt is dat het twijfelachtig is of het verzamelen en analyseren van enorme hoeveelheden data wel werkt om terroristen eerder op te kunnen sporen. Zo waren bij de meeste terroristische aanslagen in Europa de daders al langer bekend bij de inlichtingendiensten. Kennelijk was een gebrek aan informatie dus niet het probleem, maar het duiden van die informatie. Door de sleepnetbevoegdheid kunnen bovendien enorme hoeveelheden aan data binnen worden gehaald. Het is zeer de vraag of door het vergroten van de hooiberg (van informatie) de speld (de terroristen) makkelijker gevonden kunnen worden. Zo ondervond het Britse equivalent van de AIVD (MI5) dat er sprake was van te veel data, waardoor terroristen juist buiten de radar konden blijven.

Toezicht zonder tanden
Het laatste punt is dat het toezicht op het doen en laten van de inlichtingendiensten onder de nieuwe Wiv niet goed is georganiseerd. De Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) moet erop toezien dat de inlichtingendiensten volgens de wettelijke regels handelen, maar het ontbreekt hen aan ‘tanden’ om aan de rem te trekken als dat nodig is. Dat komt omdat de minister de adviezen van de CTIVD naast zich neer kan leggen en mag besluiten om de bevoegdheden alsnog in te zetten. Hiermee krijgt de minister volgens de initiatiefnemers te veel macht, wordt het sterk politiek gekleurd en is het risico op machtsmisbruik groot. Ook de Raad van State oordeelde negatief over dit punt in de Wiv.

Welke argumenten zijn er te geven om de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten te laten zoals is voorgesteld in de Eerste- en Tweede Kamer?
De inlichtingen- en veiligheidsdiensten werken momenteel nog met een wet die stamt uit 2002. In 2002 ging het gros van het communicatieverkeer nog via de ether. Met de komst van het internet is dat veranderd. Het meeste verkeer gaat vandaag de dag via de kabel. Het ontbreekt de inlichtingen- en veiligheidsdiensten dus aan de bevoegdheid om ook het internetverkeer af te kunnen tappen. Om Nederland goed te kunnen beschermen tegen bijvoorbeeld de dreiging van terrorisme, cybercrime, buitenlandse aanvallen e.d. is het dus van belang dat de diensten ook via de kabel taps kunnen plaatsen. Over het belang van het veranderen, het updaten, van de wet is om die reden ook bij ons geen twijfel. De         inlichtigendiensten hebben we voor onze bescherming hard voor nodig. Het is ook niet meer dan logisch dat met de technische ontwikkelingen van de afgelopen decennia ook de overheid gaat kijken naar nieuwe mogelijkheden om haar taak te kunnen uitvoeren.

Wat vindt PerspectieF van de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten?
PerspectieF is van mening dat de inlichtingen- en veiligheidsdiensten goed moeten kunnen functioneren om Nederland veilig en leefbaar te houden. Om mee te kunnen met de ontwikkelingen van deze tijd, is het nodig dat de diensten ook toegang kunnen hebben tot het moderne communicatieverkeer. Tegelijkertijd is PerspectieF kritisch op de nieuwe Wiv. PerspectieF deelt hierin de zorgen van de initiatiefnemers van het raadgevende referendum. De ‘sleepnetbevoegdheid’ kan in potentie een grote inbreuk maken op de privacy van burgers. Veiligheid en privacy kunnen niet tegen elkaar uitgeruild worden, want zonder privacy is veiligheid slechts een wassen neus. Het vormt de voorwaarde om in vrijheid en veiligheid samen te kunnen leven. Als PerspectieF plaatsen we ook vraagtekens bij het nut en de noodzaak van die sleepnetbevoegdheid. Het is nu onvoldoende duidelijk dat de inzet van die bevoegdheid daadwerkelijk gaat zorgen voor een veiliger Nederland. Daarnaast vindt PerspectieF het toezicht op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten niet goed geregeld. Bij dergelijk zware bevoegdheden hoort een tegenmacht die burgers beschermt tegen de staat. Het is om deze reden dat PerspectieF van meet af aan zich heeft ingespannen om de Wiv aan te passen op deze punten.

Op het partijcongres van april 2016 hebben we om deze redenen een motie ingediend op het ChristenUnie congres, waarin we de fractie van de Tweede Kamer opriepen om tegen deze wet te stemmen, als niet de privacy en andere burgerlijke vrijheden in deze wet extra gewaarborgd worden. De motie werd door een overgrote meerderheid van het ChristenUnie congres gesteund.

Wat heeft de ChristenUnie gedaan naar aanleiding van de door PerspectieF ingebrachte motie van 2016?
De Tweede Kamerfractie kreeg in 2016 dus een stevige denkrichting mee van de partijleden van de ChristenUnie. De nieuwe wet is nu niet goed genoeg. Tijdens de behandeling van de wet zijn er verschillende amendementen ingediend, voornamelijk door D66 en GroenLinks, die de wet konden verbeteren op het gebied van privacy en burgerlijke vrijheden. Denk bijvoorbeeld aan de samenwerking met buitenlandse veiligheidsdiensten, de rechten van journalisten en advocaten en de bevoegdheden van de CTIVD. Een compleet overzicht van de amendementen en stemgedrag vind je hier. De ChristenUnie heeft veel van deze positieve amendementen gesteund, maar niet elk wijzigingsvoorstel kon op een meerderheid in de Kamer rekenen en zijn dus niet opgenomen in de nieuwe wet. De fractie heeft vervolgens besloten wel vóór de nieuwe Wiv te stemmen, en in technische zin heeft de CU daarmee ook voldaan aan de oproep van het congres. Via amendementen en toezeggingen is er extra aandacht gekomen voor toezicht en inbreuk op privacy. De vraag blijft natuurlijk wel of met deze relatief kleine wijzigingen de Wiv zodanig is verbeterd dat de privacy en de burgerlijke vrijheden voldoende zijn gewaarborgd, in lijn met wat de motie beoogde. PerspectieF blijft daar vraagtekens bij zetten.

Is een raadgevend referendum dan het laatste en juiste middel om de wet te veranderen?
Nu de nieuwe Wiv door zowel de Tweede als Eerste Kamer is vastgesteld, lijkt er geen democratisch obstakel meer te zijn om de wet in 2018 ‘gewoon’ in werking te laten treden. De initiatiefnemers van de petitie over de Sleepwet zien echter nog een laatste uitweg: Het raadgevend referendum. Wanneer er 300.000 burgers zijn die deze petitie ondertekenen, moet de minister van BZK een stemming over deze wet organiseren. De uitslag, voor of tegen de wet, is een raadgevend advies. Een bindend referendum kennen we niet in Nederland, daar zal eerst de grondwet voor moeten worden gewijzigd.

Of we in Nederland überhaupt zo’n volksstemming moeten willen organiseren, is op zichzelf al een levendige politieke discussie. Voorstanders zien in een referendum een ultieme manier om burgers meer te betrekken in de democratie. Tegenstanders stellen dat, wanneer we onze volksvertegenwoordigers kiezen, we ze ook het mandaat geven om een gedegen politieke keuze te maken, die rekening houdt met context en nuance. PerspectieF is geen voorstander van het raadgevend referendum en heeft zich daarom niet bij de initiatiefnemers aangesloten. Toch moet gezegd dat het doel van de initiatiefnemers op onze steun kan rekenen. Het gegeven dat onze motie op het ChristenUnie niet naar onze volle tevredenheid is uitgevoerd, wat naar ons inzien toch de juiste route voor democratische sturing was, maakt de keuze voor het tekenen voor de Sleepwet petitie een hele lastige.

Wat gebeurt er precies als het referendum er komt en na stemming blijkt dat de meerderheid tegen de wet is?
Er gaan al geluiden op dat áls er een referendum over de Wiv komt, deze tegelijkertijd moet vallen met de Gemeenteraadsverkiezingen van maart 2018. Het directe voordeel is dat het opkomstpercentage hoger zal liggen, en dat de kosten worden gedrukt. Mocht een meerderheid van Nederland tegen de wet zijn, dan ontstaat eenzelfde situatie als met het Oekraïne referendum. De Tweede Kamer zal over de uitslag van het referendum debatteren, waarbij partijen die tegen de invoering van de wet zijn de uitslag van de volkstemming zullen gebruiken als extra argumentatie. De uitslag blijft natuurlijk raadgevend, en dus hoeft de Kamer er niets mee te doen. Erg voor de hand liggend is dat overigens niet, want de stem van het volk kan niet zomaar worden genegeerd. Zo zagen we bij het Oekraïne debat dat de Minister-President aanvullende garanties eiste bij zijn Europese collega’s. Helemaal onschadelijk is een uitslag van een raadgevend referendum dus niet te noemen. Het zou zo maar eens voor een verbetering van de wet kunnen zorgen.