“Transformerend”, zo noemde de secretaris-generaal van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO), Jens Stoltenberg, de meest recente NAVO-top in Madrid. Tijdens deze “historische” top zijn er inderdaad knopen doorgehakt, die ingrijpende gevolgen hebben voor de NAVO, waaronder: een nieuw strategisch concept; uitbreiding van NAVO’s snellereactiemacht van 40.000 naar 300.000 man; groei van het gemeenschappelijke NAVO-budget; en versterking van de verdediging van de oostgrens. Eén van de hoogtepunten van de top was dat Turkije geen bezwaar meer maakt tegen toetreding van Zweden en Finland tot de organisatie. Dat was een spannend moment voor de NAVO, aangezien alle lidstaten moeten instemmen, wil de organisatie een nieuw lid rijker worden. Inmiddels hebben alle lidstaten protocollen ondertekend die de nationale parlementen moeten ratificeren. Daarmee is van helemaal opgelucht ademhalen nog geen sprake voor de NAVO, want het is nog de vraag of het Turkse parlement de toetreding goed zal keuren. Deze tijd van wachten geeft ruimte voor enige reflectie op de snelle transformatie van de NAVO. Dit artikel gaat in op de voordelen van toetreding van de twee Noordse landen en wijst vervolgens op enkele kanttekeningen. Immers, een “historisch” moment als dit vraagt om een kritisch perspectief.

Tirsa Bos en Sietse Mol

Waarom wel?

Om te beginnen, waarom zou Zweeds en Fins lidmaatschap van de NAVO gewenst zijn? Wat zit er “in” voor de NAVO, voor de lidstaten, en voor Zweden en Finland zelf? Toetreding van Zweden en Finland tot de NAVO heeft grote symbolische waarde. De symbolische waarde op korte termijn is dat NAVO-uitbreiding laat zien dat Europa verenigd is tegen de agressie van Rusland in Oekraïne. De NAVO vindt haar oorsprong in de Koude Oorlog en moest haar rol herontdekken na de val van de Sovjet-Unie, maar nu heeft de organisatie – helaas – te maken met een “hete” oorlog die haar bestaan opnieuw relevanter maakt. Op lange termijn zorgt uitbreiding voor een groter NAVO-front in Europa. Naast symbolische waarde heeft toetreding van Zweden en Finland ook grote praktische waarde voor de Verdragsorganisatie. De twee landen kunnen namelijk een significante bijdrage leveren aan de militaire capaciteit van de NAVO en geografisch gezien vullen ze een gat in NAVO’s defensie.

Welke lidstaten hebben vooral baat bij uitbreiding van de organisatie? Versterking van de NAVO komt in het bijzonder ten goede aan de Baltische staten. De relatie tussen Litouwen en Rusland staat nu extra onder druk door de kwestie Kaliningrad, een Russische exclave. Litouwen heeft recent besloten om naar aanleiding van EU-maatregelen bepaalde Russische producten niet meer door zijn grondgebied te laten vervoeren naar Kaliningrad en dat nam Rusland niet in dank af. In geval van nood kunnen NAVO-troepen de Baltische staten moeilijk bereiken via land, maar via zee/lucht kan dat wel gemakkelijker, tenzij Rusland besluit om het Zweedse eiland Gotland in te nemen, dat dichtbij Litouwen ligt. Toetreding van Zweden – inclusief Gotland – tot de NAVO is dus van grote strategische waarde.

Hoe zit het dan met Zweden en Finland zelf? De facto zijn ze al lid van de NAVO, denk aan hun participatie in militaire oefeningen of NAVO-missies. Nu de Russische beer in steeds heftigere mate het internationaal recht schendt, is het begrijpelijk dat Zweden en met name Finland met zijn meer dan 1300-kilometer-lange grens met Rusland willen schuilen onder artikel 5 (een aanval op één is een aanval op allen).

Kanttekeningen

Als toetreding van de twee landen een win-win situatie is voor henzelf en voor de NAVO, waarom dan nog kanttekeningen plaatsen? We lichten hier drie haken en ogen toe: Ruslands reactie, de polarisatie van internationale politiek en de manier waarop Zweden en Finland reageren op Turkse eisen. Allereerst wat betreft de reactie van Moskou. De uitbreiding van de NAVO is juist iets wat Poetin wilde voorkomen, dus het is afwachten wat voor soort maatregelen hij zal nemen. Zal Rusland meer cyberaanvallen uit gaan voeren? Of (nucleaire) wapens verschuiven richting het westen? Hoe zal de Russische minderheid reageren in de twee Noordse landen? Tegelijkertijd is het wat betreft cyberveiligheid belangrijk om toe te voegen dat Finland en de Baltische landen veel expertise hebben op dit gebied.

Een tweede kanttekening is de veranderende positie van Zweden en Finland in de internationale arena. Critici van hun toetreding tot de NAVO wijzen op het feit dat Zweden al sinds 1814 neutraal was en dat Finland militair ongebonden is geweest sinds toetreding tot de EU. Nu de twee landen toe willen treden tot de NAVO, is het duidelijk dat er twee kanten ontstaan waartussen gekozen moet worden: West-Europa óf Rusland. Polarisatie is nooit wenselijk, maar in de huidige context onvermijdelijk. Een duidelijke houding vis-à-vis Poetins “speciale operatie” in Oekraïne is namelijk van levensbelang, niet alleen om te voorkomen dat zijn agressie uiteindelijk (passief) getolereerd wordt, maar ook om een “bezint eer gij begint”-signaal af te geven aan landen die soortgelijke acties overwegen in de toekomst.

Ten slotte wat betreft de botsing tussen Turkije enerzijds en Zweden en Finland anderzijds. De bezwaren van Turkije tegen uitbreiding van de NAVO hebben vooral te maken met “terrorismebestrijding”. Het land wil dat Zweden en Finland de Koerdische PKK harder aanpakken, PKK-leden en Gülen-supporters uitleveren, wapenembargo’s opheffen en stoppen met het steunen van de YPG (de Syrische tak van de PKK). De PKK wordt door de VS en de EU als terroristische organisatie beschouwd, maar de YPG niet. Inmiddels hebben Zweden, Finland en Turkije een memorandum ondertekend, waarin staat dat de eerste twee landen meer gaan doen aan de bestrijding van terrorisme en aan de uitlevering van verdachte militanten aan Turkije en ook dat zij de YPG niet zullen steunen. Bovendien hebben ze wapenembargo’s opgeheven. Het memorandum bevat soms vage bewoordingen en kan dus leiden tot verschillende interpretaties. Terrorismebestrijding is natuurlijk goed en wel, maar bedenk dat Turkije een zeer brede definitie van terrorisme handhaaft en dat het zijn regering waarschijnlijk meer gaat om het overhalen van de VS tot goedkeuring van Turkse modernisering van F-16’s dan om het tegengaan van terrorisme. Zweden en Finland moeten zich te midden van dit alles afvragen: hoe zit het met Koerden op hun grondgebied die door Turkije als terroristen worden bestempeld, maar in werkelijkheid politiek ongewenste standpunten hebben zonder terroristische motieven? De twee landen moeten ervoor waken om aan eventuele ondemocratische eisen van de ene autocraat te willen voldoen om zich te kunnen beschermen tegen een andere autocraat.

Waakzaamheid

Nu we de voordelen en de uitdagingen van toetreding van Zweden en Finland tot de NAVO hebben besproken, komen we bij de balans. Voor ons is het duidelijk dat deze NAVO-uitbreiding meer voordelen dan nadelen kent en dat toetreding wenselijk is voor zowel Zweden en Finland als voor de huidige leden van de organisatie. Tegelijkertijd moet de NAVO voorbereid zijn op Poetins tegenreactie en moeten Zweden en Finland wijs omgaan met de eisen die Turkije stelt. Hun toekomstig lidmaatschap moet vooral ten goede komen aan hun nationale veiligheid, zodat de Russische agressie zich niet verder uit kan breiden. Dat daarbij de capaciteit van de NAVO toeneemt is een pluspunt, maar mag er niet toe leiden dat de militaire bijdrage van andere leden stagneert. Juist nu is het belangrijk dat alle NAVO-leden alert zijn en zich blijven inzetten voor veiligheid én democratie, in binnen- en buitenland.