Door Anthonie Drenth (Denktank)

Het coronavirus teistert nu al een dikke maand ons land. Nu op 21 april zijn er in Nederland minstens 3.916 doden gevallen en bijna 10.000 ziekenhuisopnames geweest.[1] Bijna iedereen kent wel iemand die het coronaklachten heeft of heeft gehad. Mensen zijn aan huis gekluisterd. De gevolgen voor de economie zijn ook niet mis. Het Kabinet heeft een heus pakket opgetuigd om kleine en grote ondernemers te redden. Vast staat dat de gevolgen voor de volksgezondheid en op sociaal en economisch vlak vele malen groter zullen zijn dan nu is in te schatten. Angela Merkel zei het al: ‘het is de grootste uitdaging die we sinds de Tweede Wereldoorlog gehad hebben’.

Logisch dat het Kabinet nu alles uit de kast trekt om die uitdaging het hoofd te bieden. Alles om die curve platter te krijgen. We kunnen de maatregelen inmiddels wel dromen: ‘houd anderhalve meter afstand’, ‘werk zo veel mogelijk thuis’ en ‘was je handen tot ze schraal worden’. Maar er lijkt meer nodig om het virus er onder te krijgen. Op dinsdag 7 april kondigde minister Hugo de Jonge een aanvullende maatregel aan: het gebruik van apps. De bedoeling van een van die apps is dat je daarmee kunt zien of je in de buurt bent geweest met iemand die besmet is (geweest) met het coronavirus. Over deze app gaat het in deze longread. Een goed idee die app zo vindt ook RIVM-baas Henk van Dissel. Snelle opsporing van besmette personen is volgens hem de effectiefste maatregel. Dit is nu erg tijdrovend – want: mensenwerk – en een app kan dat sneller en effectiever.[2] Dergelijke apps worden nu al in o.a. India, Singapore, Polen en Israël naar eigen zeggen succesvol gebruikt. Met die apps kunnen we sneller bepaalde maatregelen ook weer opheffen, doordat corona verspreidingshaarden sneller inzichtelijk worden. Daar lijkt toch niks op tegen te zijn. Toch wel.

Er is vanuit de samenleving, kritische betrokken experts en ook vanuit de Tweede Kamer veel kritiek op de app en het proces om die app aan te besteden. Arjen Lubach weidde er vorige week zondag ook al een uitzending aan.[3] Wat vinden wij van PerspectieF van het voornemen van het Kabinet om dergelijke apps in te zetten? Welke mitsen en maren zien wij? We bespreken ze hieronder.

Contact tracing en privacy

In de eerste plaats is er het bezwaar dat de app of apps een grote impact hebben op de persoonlijke levenssfeer. Volgens Minister Hugo de Jonge is er namelijk veel data nodig: minstens 60 procent van de bevolking moet de app gebruiken. Dat is nogal wat en de vrees is dan ook dat de app een soort massasurveillance instrument wordt. Dat komt omdat – wil de app werken – gebruik maakt van de techniek ‘contact tracing’. Dat werkt als volgt. Via de gps-locatiegegevens of bluetooth van je smartphone checkt de app of er mensen in de buurt zijn die het coronavirus hebben of hebben gehad. Dat heeft dus alleen zin als voldoende mensen dat ook gebruiken. Het verschil tussen het gebruik van gps-locatiegegevens en bluetooth is daarbij cruciaal. Met gps-locatiegegevens kan er tot op 1 á 2 meter nauwkeurig worden vastgesteld wat jouw exacte locatie is. De app vergelijkt jouw locatie met de locaties van anderen en stelt dan vast of je in aanraking bent gekomen met een coronapatiënt. Met bluetooth werkt dat net even anders. De app zendt met bluetooth, zonder jouw exacte locatie te weten, signalen (radiogolven om precies te zijn) uit en checkt of het signalen van andere apparaten ontvangt. Zit daar dan een coronapatiënt tussen, dan krijg je een waarschuwing. De impact op de privacy hangt dus af van de technologie die in die app verwerkt gaat worden. Maar zelfs al wordt er gekozen voor bluetooth, dan nog is daarmee de discussie over privacy niet van de baan. Zeker als het Kabinet het gebruik van de app verplicht stelt – en dat sluit het Kabinet vooralsnog niet uit – liggen er nog tal van risico’s op de loer. Serieuze vragen als: wie maakt die apps dan, welke data worden verzameld, waar worden die opgeslagen en tot wanneer blijft die app werken zijn cruciaal. Ondertussen staan techbedrijven te trappelen om die corona-app te ontwikkelen en heeft het Kabinet haast met de ontwikkeling van die app.[4] Niet bepaald een gelukkige combinatie. Dat bleek afgelopen weekend ook wel toen de ontwikkelaars van de Covid 19 Alert app bij het publiceren van hun broncode per ongeluk e-mailadressen en wachtwoorden van zo’n 200 mensen online zette.[5] Het gaat hier niet om wat gekonkel en gezeur van privacyfetisjisten. Het gaat er hier niet om dat individuen zo graag op een privé eilandje willen zitten zonder dat zij worden lastiggevallen door de overheid zo legt columnist en schrijver Maxim Februari uit.[6] Het is niet even een kwestie van wat privacy inleveren om de gezondheid of de economie te verbeteren alsof je die twee kunt uitruilen. De bescherming van de persoonlijke levenssfeer ligt in het hart van de rechtsstaat. Het ware gevaar van zo’n app schuilt erin dat dankzij deze crisis technologie als een soort standaard wondermiddel gebruikt gaat worden om complexe uitdagingen het hoofd te bieden. Doorgaans zien we met dergelijke toepassingen dat eenmaal geïnstalleerd, ze weer moeilijk terug worden gehaald zodra de crisis voorbij is. Dit is bijvoorbeeld ook duidelijk zichtbaar in het terrorismebeleid- en wetgeving dat na 11 september 2001 zo ingrijpend is veranderd. We gaan – zo stelt Februari – nu toch niet zomaar de regels opheffen, omdat we nu data hebben? Je moet daar dus zorgvuldig mee omspringen zodat er niet allerlei antidemocratische maatregelen onder het mom van een crisis worden goedgepraat.

De effectiviteit van corona apps

Je zou kunnen stellen dat de coronacrisis niet zomaar een crisis is. Dus als je de privacy goed kunt borgen, dan is zo’n app toch prima? Ook dat gaat nog net iets te snel. Want wat weten we eigenlijk over de effectiviteit van die apps? Het eerlijke antwoord is: dat weten we nu nog niet. Wat we wel weten is dat locatiegegevens niet altijd even nauwkeurig zijn. Gps werkt bijvoorbeeld slecht in omgevingen met hoge gebouwen, de werking van bluetooth is afhankelijk van het apparaat, batterijniveau en de software en zo zijn er nog een aantal andere technische uitdagingen. Daarnaast is de praktijk weerbarstig. Je komt dag in dag uit, ook met inachtneming van de anderhalve meter afstand, alsnog met veel mensen in aanraking. Denk even aan de supermarkt waar je toch al gauw binnen de anderhalve meter langs iemand heen manoeuvreert. Wanneer is een ontmoeting dan een contactmoment waarbij de app een waarschuwing af moet geven? En hoe lang moet een contactmoment duren voordat de app die waarschuwing geeft, vijf, tien of dertig minuten? De kans op valse positieven is daardoor erg groot. Daarnaast kan ook best zijn dat je maar twee minuten bij iemand in de buurt bent, maar doordat diegene niest of hoest jou alsnog besmet. Een app neemt dat niet waar, met als resultaat valse negatieven. Je merkt het al, niet echt een betrouwbaar instrument om de zwaarte van coronamaatregelen aan af te wegen.

Hoe kan het wel?

Gelukkig zijn er tal van experts die laten zien hoe het wel kan. [7] Het is prima mogelijk om een goedwerkende app te ontwikkelen die én recht doet aan fundamentele rechtsstatelijke principes én die doet wat het beoogt. De experts vinden dat als er een corona-app komt, dat deze in de eerste plaats alleen gebruikt mag worden voor het indammen van het virus. Dus geen andere data verzamelen dan nodig, of later die data voor andere doeleinden gebruiken. In de tweede plaats moet het gebruik van de app tijdelijk zijn. Als de app het doel niet meer dient, dan gaat de app inclusief de data de prullenbak in. Daarnaast stellen zij dat de data niet tot individuen herleidbaar mag zijn (dus gebruik van bluetooth in plaats van gps-locatiegegevens), dat alleen noodzakelijke data worden verzameld en dat die data vervolgens veilig en niet centraal worden opgeslagen. Ook noemen zij dat de app bewezen betrouwbaar en vanuit expertise ingericht moet worden. Betrek dus naast appontwikkelaars ook bijvoorbeeld epidemiologen en virologen. Van belang is dat de app transparant is, doordat de broncode achter de app inzichtelijk is zodat iedereen de werking ervan kan controleren. Tot slot noemen ze dat de app nooit onder dwang van overheid of derden mag worden ingezet. Het is technisch mogelijk om deze principes in de corona-app te integreren. Helaas bleek tijdens de selectie van de app-ontwikkelaars dat het proces nogal schimmig was ingericht. Ook hebben de experts kritiek geuit op de apps die door de selectie heen zijn gekomen. Apps die beter waren ingericht zijn afgekeurd, terwijl apps die de toets der kritiek niet konden weerstaan zijn voorgedragen. Het is dus zeer de vraag of en wanneer er een geschikte app komt.[8]

Conclusie

Er zitten dus wat mitsen en maren aan de corona-app, maar die zijn overkomelijk. Toch vragen wij ons oprecht af of de corona-app nu wel zo nodig is nu we zien dat de social distancing maatregel al zo goed lijkt te werken. Zijn er echt geen andere opties? Laat het Kabinet zich hier niet te veel sturen door de gedachte dat de wereld met digitale middelen maakbaar is? Mocht het Kabinet dan toch besluiten een app te ontwikkelen, dan vinden wij dat dat altijd op vrijwillige basis moet gebeuren. We leven in een democratische rechtsstaat waar de bescherming van de persoonlijke levenssfeer een hoog goed is dat niet op basis van een experiment – want dat blijft die app vooralsnog – te grabbel mag worden gelegd. Daarnaast moet zo’n app transparant zijn, alleen noodzakelijke data verzamelen en die data niet centraal opslaan. Tot slot moet van tevoren vaststaan welk doel de app dient en dat bij het voorbijgaan van de coronacrisis de app inclusief data weer verwijderd worden. Als PerspectieF moeten we eisen dat het Kabinet de impact op de persoonlijke levenssfeer van de samenleving en de effectiviteit ervan zorgvuldig afweegt. Dat lijkt vooralsnog niet het geval.