Matthysens, onderzoeker voor IPIS (International Peace Information Service, zie http://www.ipisresearch.be/), heeft onderzoek gedaan naar het verband tussen natuurlijke rijkdommen en wapenhandel in Congo. Door zogenaamde conflictmineralen worden gewapende groepen in Congo gefinancierd waardoor conflicten in stand gehouden kunnen worden. Ze zijn echter niet de oorzaak van de conflicten.

Deze conflicten komen namelijk voort uit de geschiedenis van Congo en zijn buurlanden. Het komt erop neer dat er in Congo nu veel rebellengroepen actief zijn die effectief de controle hebben over bepaalde delen van het land. De handel in natuurlijke rijkdommen (tin, coltan, goud, cassiteriet, wolframiet) zorgt ervoor dat de rebellengroepen hun eigen koninkrijkjes draaiende kunnen houden en de conflicten tussen deze rebellengroepen moeilijk zijn op te lossen.

De natuurlijke rijkdommen worden gedolven via de rivier, ondergronds (mijnschachten) of door te graven. De artisanale mijnbouw, zoals het delven van mineralen heet, is informeel (dat wil zeggen buiten het officiële overheidssysteem om) maar gestructureerd. Deze structuur is er ook dankzij rebellengroepen. Na het delven komen de négociants (goudhandelaren) om de mineralen te kopen en te verkopen aan handelshuizen. Die brengen het vervolgens op de wereldmarkt, waarna de mineralen legaal worden.

Doordat de handel in Congo bijna volledig illegaal is loopt de Congolese staat veel belasting mis. De regering staat echter machteloos, want heeft geen middelen om hiertegen op te treden. Dat komt doordat de rebellengroepen het heft in handen hebben in veel gebieden waar natuurlijke rijkdommen worden gedolven. Dit zorgt voor inkomsten, en de rebellen heffen zelf belasting hierover. In feite een soort kleine staatjes binnen Congo. Dat de rebellen regelmatig oorlog voeren tegen elkaar en de ergste mensenrechtenschendingen plegen laat zien wat dit systeem betekent voor de Congolese bevolking.

Er zijn verschillende initiatieven vanuit overheid en bedrijven gekomen om aan bovenstaande praktijken iets te doen. Er zijn due diligence (risicoanalyse van mensenrechtenschendingen in de productieketen) richtlijnen vanuit de OESO en de VN. In de VS is er wetgeving gekomen. De zogenaamde Dodd-Frank Act, die ook vooral inzet op due diligence ten aanzien van Congolese mineralen. Bedrijven worden gestimuleerd tot een schone productieketen. Bedrijven die op Wall Street actief zijn moeten rapporteren over due diligence. Die rapporten worden gepubliceerd en kunnen imagoschade opleveren. Verder zijn er geen sancties verbonden aan schendingen van mensenrechten in de keten. Op dit moment is de wet nog niet in werking, maar er is wel al meer bewustzijn in de markt ontstaan.

De EU heeft geen wetgeving voor conflictmineralen. Wel heeft de Europese Commissie recent voorstellen gedaan om transparantie en verantwoording door multinationals in de olie-gas- en mijnbouw strikter te maken. Met name als het gaat om het afdragen van belasting in landen waar ze actief zijn.

De ICGLR heeft een certificatiemechanisme in het leven geroepen om zo een schone handelsketen te krijgen. Hier moet de overheid handelen en een certificaat afgeven voor bedrijven die zich houden aan de regels.

Een ban op artisanale ontginning in drie provincies opgelegd door president Kabila van Congo heeft weinig effect gesorteerd. Legereenheden hebben zelfs meer controle gekregen op mijnen. Dat levert minder inkomsten op voor gemeenschappen.

Daarnaast zijn er onderhandelingscentra van MONUSCO (VN-vredesmissie in Congo) gekomen waar handelaars en mijnbouwers kunnen handelen zonder tussenkomst van de rebellen. Helaas werken deze centra nog niet genoeg in de praktijk.

Ook is er het ITRI-traceerbaarheidsmechanisme wat probeert te traceren waar mineralen vandaan komen. Een paar mijnen zijn gelabeld als mijnen met conflictmineralen. Er is het conflict free smelters’ programma waar alleen door ITRI goedgekeurde mineralen doorheen komen. Dat betekent wel een de facto embargo op overige mineralen, waar de lokale bevolking wel weer met de economisch nadelige gevolgen te maken heeft.

Er zijn dan ook enkele bedenkingen die Matthysens heeft ten aanzien van deze initiatieven, zonder het belang van deze initiatieven tekort te doen. Allereerst vindt hij dat bepaalde mineralen, zoals goud, door de initiatieven worden veronachtzaamd. Daarnaast kosten de initiatieven veel tijd en geld. En is er dus vrees voor de facto embargo’s op de mineralen. Tenslotte is er ook het gevaar dat de informele productie van mineralen nog groter zal worden, aangezien hiermee geprobeerd kan worden onder de traceerbaarheid uit te komen.

Matthysens gaf wel aan dat de huidige initiatieven over het algemeen goed en grondig zijn. Met name due diligence is van belang. Vervolgens zou certificering op gang moeten komen. De EU moet steviger maatregelen nemen. De voorgestelde aanpassingen van de richtlijnen zijn goed, maar een vergelijkbare wet met de VS is dit nog niet. Dit zou de EU ook moeten voorstellen. Kortom, er is nog genoeg te doen door bedrijven en overheden om de situatie te verbeteren ten aanzien van conflictmineralen. 

Wil je meedenken met PerspectieF over hoe we kunnen werken aan eerlijker handel? Mail dan naar Jaap Jan Krikken, voorzitter werkgroep ontwikkelingssamenwerking via os@perspectief.nu !