Dit opinieartikel is verschenen in het Nederlands Dagblad van 10 juli 2001. Het verscheen eerder in een iets kortere versie in Trouw.

door Annette van Kalkeren

De aftrap voor het maatschappelijk debat over voedsel en genen heeft de tongen al losgemaakt. Er is veel kritiek op de organisatie. En de impact van het debat op de politieke besluitvorming zal waarschijnlijk gering zijn, omdat het eindresultaat Den Haag zal bereiken als mosterd na de maaltijd. Toch is heeft de samenleving deze discussies hard nodig omdat de impact van de biotechnologie steeds ingrijpender wordt. De vraag is echter of de discussie niet te veel beperkt wordt tot de voedselketen, terwijl er op het gebied van de toepassing van gentechnologie in de gezondheidszorg ook veel prangende vragen zijn. En moet de politieke besluitvorming uiteindelijk wel afhankelijk gemaakt worden van de uitkomst van het maatschappelijk debat?

Kakafonie
Aan de organisatie van een maatschappelijk debat moeten een aantal vragen vooraf gaan. Wat is het doel? Wanneer is een debat vruchtbaar? Is objectiviteit in oordeelvorming gewenst en zo ja, kan 'de samenleving' objectief zijn? Wat is de rol van de vele belanghebbenden en hun innig samenspel met de media? Het vooruitgangsdenken heeft veel zieltjes gewonnen, vooruitstrevende onderzoekers beloven de oplossing van het wereldvoedselprobleem en een milieu zonder bestrijdingsmiddelen. Milieuorganisaties proberen de mening van de burger op hun geheel eigen wijze in omgekeerde richting te beïnvloeden. Maar hoe grondig en hoe juist is de voorlichting van burgers? Kunnen we met elkaar nog wijs worden uit de kakofonie van geluiden? En is de moeilijkheid van de materie en het bijbehorende begrippenkader geen belemmering voor een afgewogen meningsvorming?Wie hier eens over nadenkt, kan niet anders dan tot de conclusie komen dat het voeren van een vruchtbaar maatschappelijk debat over biotechnologie een zeer ambitieus gebeuren, zo niet een mission impossible is.

Praktijk
Intussen weten we natuurlijk best dat vele toepassingen van gentechnologie al lang praktijk zijn. We hebben al heel wat potjes chocoladepasta met gemodificeerde sojabonen op ons brood gesmeerd. De ontwikkelingen sinds onze discussies omtrent stier Herman en schaap Dolly hebben niet stil gestaan. En hoewel veel Nederlanders nog nooit van het fenomeen 'knock-out muis' hebben gehoord, spelen deze dieren waarbij genen worden uitgeschakeld, al jaren een belangrijke rol in het medisch-biologisch onderzoek (en zijn de oorzaak van een forse stijging in het proefdiergebruik). De praktijk heeft veel discussies al lang ingehaald.Moeten we daarom het maatschappelijk debat over de 'genrevolutie' maar laten zitten? Natuurlijk niet. Het denkwerk over deze belangrijke zaken moeten we niet uitbesteden aan specialisten. Anderen voor ons laten denken is te gemakkelijk en ontslaat ons niet van onze verantwoordelijkheid ons verstand te gebruiken. En dit geldt zeker nu er nog veel meer te bediscussiëren valt in het kader van mogelijke toepassingen in de gezondheidszorg. Denk aan vragen omtrent het kloneren van menselijke embryo's en kiembaangentherapie. De voorstellen van minister Borst zoals verwoord in de 'Embryowet' en de toelichting daarop, zijn een maatschappelijke discussie op zich. In het kielzog volgen vragen omtrent de rol van verzekeringsmaatschappijen, patenttering van menselijke genen door biotechbedrijven, het recht-op-niet-weten, sociale druk op mensen om van al het technisch kunnen gebruik te maken, om maar een paar dwarsstraten te noemen. Ik heb nog niet vernomen dat daar ook een maatschappelijk debat over komt.

Tijdsdruk
De biotechnologische wetenschap vordert gestaag, maar het zou goed zijn wanneer de maatschappelijke bezinning, die voorafgegaan moet worden door reële informatievoorziening aan burgers, niet zo onder tijdsdruk gezet wordt door technologische vindingen. De richting die het kabinet is ingeslagen, met name onder sterke druk van de ministers Jorritsma van economische zaken en Borst van volksgezondheid, is te veel een van 'we moeten vooruit, we kunnen niet achterblijven in de vaart der volken', getuige onder andere de Integrale Nota Biotechnologie. Er is te weinig ruimte voor bezinning en het zoeken naar alternatieven die minder ethisch beladen zijn.Het heeft er dan ook alle schijn van dat het kabinet het doel van het debat - luisteren naar de samenleving - niet gaat halen. Daaraan is ze zelf debet, nu er zoveel haast gezet wordt achter politieke besluitvorming over genetisch gemodificeerd voedsel en innovatie-investeringen, en er binnenkort ook over de 'Embryowet' wordt besloten. Zo wordt de geloofwaardigheid van de politiek er niet beter op. Maar ja, de tijd begint te dringen, het verkiezingsjaar staat voor de deur en Paars zit op de wip.

Taak overheid
Een maatschappelijk debat is mooi, maar is het eigenlijk wel wenselijk dat politieke besluitvorming inzake de 'genrevolutie' hiervan afhankelijk gemaakt wordt? Ik denk van niet. Hoe nodig de maatschappelijke betrokkenheid ook is en hoe vanzelfsprekend het open oor voor de mening van de burger ook moet zijn, het is de overheid die ten aanzien van onderzoek en toepassingen van onderzoeksresultaten de vinger aan de pols moet houden. Zij moet de kaders bepalen waarbinnen onderzoek mag plaatsvinden. Niet de burger, vanwege de betrekkelijke onbekendheid met het onderwerp en de vele onderbuikgevoelens. Niet de immer enthousiaste onderzoeker die niet gelooft in een verbod op kennis. Niet het bedrijfsleven dat wel raad weet met al die aardige vindingen. Juist waar het gaat om processen waar we als mensheid nog zo weinig vat op hebben - en dat misschien soms niet moeten willen - is het belangrijk dat de overheid het hoofd koel houdt, zich niet laat misleiden door economische motieven, niet achter de feiten aanloopt en haar verantwoordelijkheid neemt. Bij de politiek komen alle lijntjes samen, daar moet allereerst visie ontwikkeld worden. Daar moet worden gevraagd naar motieven, naar beoogde doelen, naar perspectieven, naar verantwoordelijkheden. Daar moet ook de verantwoordelijkheid geregeld worden voor het geval er door als ons geknutsel, hoe knap ook, iets heel erg mis gaat. Door heldere en haalbare wetgeving. Wat dat betreft mag nog wel wat huiswerk gedaan worden in Den Haag.

Annette van Kalkeren is medisch bioloog en voorzitter van PerspectieF, ChristenUnie-jongeren.