Hoe kan het dat mensen waarmee ik mij identificeer, sympathieke personen, voorbeeldfiguren, zo diep kunnen zinken? Er wordt veel gesproken over macht en aanzien. Blijkbaar zit daar iets. Een typerende tweet die ik gisteren langs zag komen luidde als volgt: “Realiseer je dat mannen die aan bod kwamen in #Boos meer dan genoeg geld hebben voor high-ends escorts die vrijwillig seks hadden kunnen bieden aan hen. Het gaat bij zulke mannen nooit om seks. Het gaat om macht. Het gaat juist om de afwezigheid van die vrijwilligheid.”

Redacteur: Marlies Oevermans

Machtsmisbruik en seksueel grensoverschrijdend gedrag. De combinatie is je vast niet onbekend. Misstanden in ziekenhuizen, misstanden in het bankwezen en talloze schandalen rondom de machtige Jeffrey Epstein. Ook de muziekbranche blijkt geen veilige plek. Zo komen er regelmatig verhalen naar buiten van dirigenten die misbruik maken van hun positie. Andere voorbeelden vinden we in de christelijke wereld. Tienduizenden mensen hadden bijvoorbeeld de bekende evangelist Ravi Zacharias op een voetstuk staan. Na zijn dood gingen de alarmbellen af. Klaarblijkelijk leidde hij een dubbelleven en richtte hij niet te overziene schade aan door veel mensen seksueel te misbruiken. Deze week was bekend Nederland aan de beurt. Het bleef niet langer bij verafstaande, buitenlandse acteurs. Het was onze eigen, sympathieke Ali B.

Als onbekende Nederlander lijkt het me dat een invloedrijke positie je de kans geeft mooie dingen te doen. Als er zo’n vergrootglas op je ligt is dat toch een extra motivatie het goede te doen? Wat is dat met macht? Is dat iets wat je alleen kunt ervaren als je op een dergelijke positie zit? Of vindt er een soort voorselectie plaats, waardoor mensen met bepaalde zwakke punten in zo’n positie terechtkomen? Moeten we meer doen om dergelijke machtsstructuren te voorkomen, of sterker nog, zijn we misschien medeschuldig doordat we invloedrijke personen te veel op een voetstuk plaatsen? Hoe komt het dat machtsmisbruik structureel voor lijkt te komen? Alles wijst erop: macht corrumpeert.

Hoe macht het denken verandert
Wat doet macht met mensen? Dr. Joris Lammers deed onderzoek naar de invloed van macht op denken en gedrag van mensen. Volgens Lammers denken mensen die zich machtig voelen fundamenteel anders dan mensen die zich ‘gewoon’ voelen. Hij stelt dat menselijk gedrag gedreven wordt door twee mechanismen. Enerzijds moet je gefocust blijven op het positieve, anderzijds moet je oog houden voor het negatieve, om aanvallen te voorkomen. Volgens Lammers zijn mensen met macht veel sterker op het positieve en minder sterk op het negatieve gericht. Dit kan leiden tot ongeremdheid. Mensen met macht zijn assertiever en zekerder, ervaren minder stress en gaan directer op hun doel af. Ze focussen minder op problemen en gaan eerder uitdagingen aan. Dit kan een positief effect hebben, namelijk dat ze daadwerkelijk hun doelen bereiken. Deze eigenschappen kunnen echter ook tegen hen werken. Uit onderzoek blijkt dat er een positief verband is tussen macht en de kans op ontrouw. Dit kan komen doordat mensen met macht assertiever zijn en eerder op een persoon zullen afstappen.

Mensen met macht zijn sterker dan gemiddeld op hun eigen doelen gericht. Hierdoor kunnen zij de belangen van anderen vergeten. Als ze naar iemand kijken, dan kijken ze dus vooral naar hoe die persoon kan bijdragen aan hun eigen doelen en niet naar andere aspecten van die persoon. Verder zijn ze dermate gericht op het positieve dat ze het negatieve (de risico’s) minder meewegen in hun beslissingen. Ook worden machtige mensen vaak vrijer in hun communicatie, en maken ze bijvoorbeeld eerder seksistische opmerkingen. Daarnaast beïnvloedt macht het morele denken. Machtige mensen zijn niet amoreel, mensen met macht zijn zelfs vaak streng in het toepassen van morele regels. Ze zijn echter vaak strenger voor anderen, waardoor ze hun eigen gedrag minder erg vinden (Lammers, 2011).

Volgens Lammers treden deze effecten niet sterker op bij mannen dan bij vrouwen. Ook is de mate van deze effecten niet afhankelijk van de hoeveelheid macht. Verder zitten volgens hem de effecten van macht in iedereen. Zelfs als je je bewust bent van de effecten ben je er nog steeds vatbaar voor. Het is te vergelijken met het drinken van een biertje: je krijgt een andere kijk op de wereld (Lammers, 2011). Ook is macht verslavend. Het kan een continue drang naar bepaalde prikkels veroorzaken, net als bij andere verslavingen. Er zijn maar weinig mensen die de discipline hebben normaal te blijven in een machtige positie (Denys, 2018).

Preventieve maatregelen
De beschreven mechanismen klinken logisch. Logisch, maar tragisch. Gelukkig is daarmee niet alles gezegd. Er is wel degelijk iets tegen te doen. Uit onderzoek blijkt dat als mensen inzien dat anderen hun macht als onrechtvaardig beschouwen, de voorgenoemde effecten niet optreden. Volgens onderzoekers helpt het ook als machthebbers door geliefden gewezen worden op hun gedrag. Verder lijken de effecten minder sterk als mensen inzien dat macht iets is dat ze gekregen hebben van het collectief. Als mensen een duidelijk onderscheid kunnen maken tussen hun persoon en hun positie zijn ze minder vatbaar voor de negatieve effecten van macht. Bescheidenheid is dus heel belangrijk, net als het idee dat je macht hebt gekregen om anderen te dienen (Lammers, 2011). Het is belangrijk voor ons, 'simpele' Nederlanders, om kritisch te blijven en op die manier bescheidenheid af te dwingen.

Hoe nu verder?
Het moge duidelijk zijn: als personen op een voetstuk geplaatst worden, in welke setting dan ook, kan dit hun denken dermate beïnvloeden dat zij vatbaarder worden voor misstappen. Er ligt voor invloedrijke personen een belangrijke taak in het erkennen van de risico’s van macht. Macht mag nooit een excuus zijn voor misstappen en de daders moeten dan ook ten volle verantwoordelijk worden gehouden. Tegelijk moeten we ons als maatschappij afvragen: hoe gezond is het om moedwillig machtsstructuren, zoals die bij The Voice, te ontwerpen? Speelt onze hang naar spanning en amusement onbedoeld machtsmisbruik in de kaart? Zijn we te naïef, te goedgelovig? Mijns inziens zou het goed zijn om in welke setting dan ook nog eens kritisch te reflecteren op de bestaande verhoudingen en indien mogelijk extra veiligheidsmarges in te bouwen.

Lammers, J. (2017, 24 juli). De corrumperende effecten van macht. Sociale Vraagstukken. Geraadpleegd op 21 januari 2022, van https://www.socialevraagstukken.nl/de-corrumperende-effecten-van-macht/ 

Denys. (2018, 17 juli). Wat macht en rijkdom met je hersenen doen. In: met het oog op morgen.